Wilno – stolica Litwy, do 1795 roku stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, w latach 1919–1939 w granicach Polski (jako stolica województwa wileńskiego), na Pojezierzu Wileńskim, nad Wilią, u ujścia Wilejki. Największe pod względem powierzchni miasto w krajach bałtyckich - ośrodek przemysłowy, port lotniczy, węzeł kolejowy (główna stacja Vilnius) i drogowy; ośrodek kulturalny i naukowy.
Wilno zamieszkuje około 539 tys. osób, a skład narodowościowy mieszkańców w 2001 wynosił: Litwini 57,8%, Polacy 18,7%; Rosjanie 14%; Białorusini 4%; Żydzi 0,5%, inne narodowości 5%.
Pierwsza pewna wzmianka o mieście pochodzi dopiero z 1323 roku z listu wielkiego księcia Giedymina do papieża Jana XXII. W czasie rządów Olgierda nastąpił w 1365 roku najazd Krzyżaków na Wilno, podczas którego spłonęła większość zabudowy. Następny najazd Krzyżaków miał miejsce w 1383 roku. Po oblężeniu, ponownie zdobyli miasto i je spalili. Przełomowym rokiem dla Wilna był rok 1387. Wielki książę litewski i król polski Władysław Jagiełło w tym właśnie roku w konsekwencji zawartej unii z Polską w Krewie w 1385 roku zorganizował w Wilnie uroczystość chrztu Litwy oraz w tym samym roku nadał mu prawa miejskie magdeburskie, zaczął sprowadzać osiedleńców, a w roku następnym ustanowiono podporządkowaną Gnieznu katolicką diecezję wileńską, na której czele stanął biskup Andrzej Jastrzębiec. Wilno rozwijało się dynamicznie. Jesienią 1390 roku Krzyżacy i Witold Kiejstutowicz ponownie spalili miasto i Zamek Dolny. Klemens Moskarzewski obronił Zamek Górny. Ponowny najazd miał miejsce w 1394 roku.
W 1413 wielki książę Litwy Jagiełło ustanawia w Wilnie województwo wileńskie, które do 1793 roku wchodziło w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po pożarze w 1419 roku książę Witold rozpoczął budowę pierwszego murowanego zamku (zwanego później Zamkiem Górnym) na Górze Zamkowej. Potem powstał obok katedry murowany Zamek Dolny. W styczniu 1429 roku na zjeździe władców Europy Wschodniej i Środkowej w Łucku, cesarz Zygmunt Luksemburski złożył propozycję koronowania Witolda na króla Litwy. Planowane na 29 września 1430 roku uroczystości koronacji Witolda w Wilnie nie doszły do skutku. 27 października 1430 roku Witold zmarł. Pochowany został w katedrze wileńskiej.
Także po śmierci Witolda, Wilno pozostało siedzibą wielkich książąt litewskich. Po okresie walk wewnętrznych za rządów księcia Świdrygiełły i Zygmunta Kiejstutowicza wielkim księciem litewskim został (1440 rok) syn Jagiełły, Kazimierz Jagiellończyk, który nadał miastu kolejne prawa i przywileje. Dla Wilna nastał długotrwały okres pokoju.
W 1441 roku Kazimierz Jagiellończyk potwierdził prawa miejskie. W latach 1503-1522 wybudowano mury obronne. Najświetniejszy okres w dziejach miasta to czasy zygmuntowskie. Powstała wówczas mennica, arsenał, młyny, most na Wilejce, liczne szpitale i pałace. Pracowali tu architekci i rzeźbiarze włoscy. Wilno stało się miastem wielu narodowości. W 1579 roku król Stefan Batory założył Akademię prowadzoną przez jezuitów, co stało się zalążkiem Uniwersytetu Wileńskiego. Miasto stało się dla Żydów „Jerozolimą Północy". Działała tu jedna z najwybitniejszych szkół talmudycznych na świecie.
Rozwój miasta poważnie zahamował wielki pożar w 1610 roku. W 1639 roku miały miejsce zamieszki na tle religijnym. Kalwini zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. W dniu 7 sierpnia 1655 roku w trakcie wojny polsko-rosyjskiej po zajęciu miasta, w którym schroniła się okoliczna ludność z wielu grodów, Rosjanie wymordowali około 25 tysięcy ludzi. Pożary w stolicy Litwy trwały przez 17 dni.
Kolejnym ciosem była III wojna północna. W trakcie insurekcji kościuszkowskiej, w nocy z 22/23 kwietnia 1794 roku doszło w Wilnie do walk, w trakcie których wyparto z miasta Rosjan. W 1795 roku miasto znalazło się w zaborze rosyjskim i stało się stolicą guberni. Podczas wojen napoleońskich w 1812 roku, pomimo grabieży armii napoleońskiej, był to dla miasta okres ponownej krótkotrwałej wolności (lipiec – grudzień 1812). Już 10 grudnia 1812 roku Wilno znowu zajęli Rosjanie.
W XIX wieku Wilno było miejscem rozwoju licznych patriotycznych organizacji np. filaretów, filomatów. Po powstaniu listopadowym z 1831 roku, Rosjanie zamknęli uniwersytet. Od 1861 roku sytuacja w mieście zaczęła być coraz bardziej napięta, gdy podczas polskich pochodów patriotycznych kozacy zaatakowali manifestacje. Wybuchło powstanie styczniowe, podczas którego w okolicy Wilna trwały zacięte walki.
W grudniu 1862 roku uruchomiono Kolej Warszawsko-Petersburską, której Wilno stało się ważnym węzłem. W 1906 roku z inicjatywy Alfonsa Parczewskiego powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, a w 1912 roku Tadeusz Wróblewski założył Bibliotekę Wróblewskich w Wilnie.
W latach 1915-1918 Wilno było okupowane przez Niemców. Po ustąpieniu Niemców rozgorzał polsko-litewski konflikt o Wilno. Podczas wojny 1920 roku miasto zostało zdobyte dwukrotnie przez Armię Czerwoną. 12 lipca 1920 roku rząd sowiecki zawarł układ z rządem litewskim na mocy którego m.in. Wilno i Suwalszczyzna miały być oddane Litwie. Sowieci uciekając przekazali Wilno Litwinom. Piłsudski zdecydował się na nietypowe rozwiązanie problemu. Aby zająć Wilno posunął się do podstępu. Zlecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy Litewsko-Białoruskiej Dywizji Piechoty, upozorować „bunt" i wkroczyć do Wilna. 9 października 1920 roku oddziały Żeligowskiego weszły do miasta. Proklamowano utworzenie Litwy Środkowej. 20 lutego 1922 roku Sejm Litwy Środkowej przyjął uchwałę o włączeniu Litwy Środkowej do Polski. Wilno zostało stolicą województwa wileńskiego. W 1928 roku odbyły się pierwsze Targi Północne.
19 września 1939 roku Wilno zajęła Armia Czerwona. 26 października 1939 roku Sowieci przekazali miasto Litwinom, lecz 15 czerwca 1940 roku, ponownie je zajęli. 14 lipca 1940 roku zaczęły się wywózki na Syberię. W czasie wojny prześladowania i deportacje objęły około 35 tys. mieszkańców Wileńszczyzny, głównie polskiego pochodzenia. 22 czerwca 1941 roku Niemcy zbombardowali miasto, a 24 czerwca 1941 roku Wilno zajął Wehrmacht. Następnie Litwę razem z Wilnem ponownie włączono do Związku Radzieckiego. Po 1944 roku większość polskich mieszkańców została przesiedlona. Od tego czasu w Wilnie zaczęli masowo osiedlać się Litwini i Rosjanie.
Ruchy niepodległościowe zapoczątkowane w czerwcu 1988 roku przez Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy (Sajudis) nasiliły się w 1990 roku, a w styczniu 1991 roku doszło do starć pod wieżą telewizyjną. Od 17 września 1991 roku Wilno jest stolicą niepodległej Litwy.
W XIV wieku w Wilnie działał chór katedralny oraz kapela na dworze książęcym. W 1387 roku powstał cech muzyków. W XVI wieku miasto stało się ważnym ośrodkiem budowy organów. Przy kościele św. Janów powstała szkoła muzyczna (śpiewu) dla chłopców, w Akademii nauczano śpiewu wielogłosowego. Znakomitą opinią cieszyła się kapela dworska Władysława IV, w której śpiewali włoscy soliści. W 1634 roku w Wilnie wystawiono pierwszą operę. Była to Il ratto di Helena, której kompozytorem przypuszczalnie był Marco Scacchi.
Poczynając od końca XVIII wieku coraz częściej organizowano publiczne koncerty i przedstawienia operowe. W 1827 roku powstał pierwszy stały zespół operowy, wystawiający głównie repertuar włoski, a w latach 1835–1844 działał niemiecki zespół operowy.
W latach 1802–1826 w Akademii Wileńskiej nauczał Jan Dawid Holland. W latach 1840–1858 główną postacią wileńskiego życia muzycznego był Stanisław Moniuszko. To właśnie w Wilnie wystawiona była po raz pierwszy Halka - w 1848 roku w wersji estradowej, a w 1854 roku w wersji scenicznej. Miasto odwiedzali wybitni wirtuozi, m.in. Henryk Wieniawski i Antoni Kątski. W 1867 roku powstała pierwsza szkoła muzyczna.
W Wilnie jest 40 kościołów, z których najbardziej okazały, to barokowy kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu (1668-1676) zawierający ponad 2000 rzeźb oraz kaplica w Ostrej Bramie (Bramie Miednickiej) ze słynnym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Miasto leży na trasie Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego.
Miasto posiada bezpośrednie połączenie kolejowe z Kownem, Szawlami, Kłajpedą, Kiejdanami, Turmontem, Mariampolem, Szostakowem, Święcianami, Oranami, Trokami. Ważniejsze połączenia międzynarodowe to Moskwa, Kaliningrad, Mińsk i Mohylów. Nie istnieje bezpośrednie połączenie kolejowe Wilna z Polską, jednak można dotrzeć pociągiem z przesiadką w Szostakowie.
Dworzec autobusowy zapewnia połączenia bezpośrednie ze wszystkimi ważniejszymi miastami Litwy. Można stąd dotrzeć również m.in. do Warszawy, Gdańska, Suwałk, Rygi, Tallinna, Dyneburga, Mińska, Kijowa, Lwowa, Berlina i in. Głównie przewoźnicy autobusowi to TOKS, Kautra, Eurolines, Busturas, Svirka, Meteorit.
Źródło: wikipedia
