Zespół rezydencjonalny Książ jest jednym z największych i najbardziej zróżnicowanych topograficznie założeń na Śląsku. Jego ochrona stanowi ogromne wyznawanie dla zarządców terenów, ponieważ obszar ten objęty jest równocześnie trzema równymi formami ochrony przyrody (rezerwat przyrody, obszar Natura 2000 i park krajobrazowy) oraz ochroną konserwatora zabytków. W 2019 r. wsparcie merytoryczne zaoferowały dwie uczelnie UPWr i TU Dresden, które zaprosiły do współpracy ośmiu kluczowych interesariuszy. Wśród partnerów projektu znaleźli się: Zamek Książ w Wałbrzychu, Lasy Państwowe, Nadleśnictwo Wałbrzych, Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska we Wrocławiu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu, Delegatura w Wałbrzychu, Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych, Oddział w Wałbrzychu, Urząd Miejski w Wałbrzychu oraz Fundacja Księżnej Daisy von Pless. Ze strony niemieckiej projektem zarządzali prof. dr Marcus Köhler oraz inż. Marlen Hösselbarth.
- Efekty niemal czteroletniej współpracy zostały zaprezentowane podczas oficjalnego zakończenia 17 kwietnia 2024 r. w Zamku Książ w Wałbrzychu. Rozpoczynając projekt wiedzieliśmy, że mamy do czynienia nie tylko z wyjątkowym w skali regionu obiektem zabytkowym oraz cennym obszarem pod względem przyrodniczym, ale też z bardzo kruchym dziedzictwem, które znika na naszych oczach. Dlatego do projektu włączyliśmy metody i narzędzia, wspierające zintegrowane i bardziej dynamiczne zarządzanie dziedzictwem – podkreśla dr Justyna Jaworek-Jakubska, koordynatorka projektu.
Badania pokazały, że dolina Pełcznicy nadal wyróżnia się dużym nasyceniem substancją zabytkową. Ponad 75% wszystkich ścieżek to ścieżki historyczne, z czego 30% pochodzi z lat 1795-1840. Jest to okres, kiedy z inicjatywy hrabiego Hansa Heinricha VI von Hochberga oraz pod kierunkiem architekta i malarza Christiana Wilhelma Tischbeina powstał wczesnoromantyczny park krajobrazowy. Duża część obiektów zabytkowych pochodzi także z lat 1860-1909. To okres, kiedy książę Hans Heinrich XI von Hochberg-Pless zapoczątkował przebudowę zamku i tarasów, a także rozbudował system ścieżek, łączących ogrody tarasowe z doliną Pełcznicy. To właśnie z tego okresu pochodzi słynny Diabelski Mostek. Warto dodać, że do prac projektowych zaangażowano wybitnych projektantów - berlińskiego architekta Georga Friedricha Heinricha Hitziga oraz dyrektora ogrodów Tiergarten w Berlinie - Eduard Neide. Ten ostatni przyczynił się do ukończenia budowy słynnej drogi Kunststrasse, która w swoim czasie uchodziła za majstersztyk sztuki ogrodowej i inżynierii drogowej. Ostateczny kształt zespołu rezydencjonalnego Książ uzyskano w latach 1909-1923, w trakcie wielkiej rozbudowy zamku zainicjowanej przez księcia Hansa Heinricha XV von Hochberg-Pless. To z tego okresu pochodzą znane wszystkim różaneczniki, ukochane krzewy jego słynnej, angielskiej żony, księżnej Daisy.
- Około 1909 roku zapoczątkowano w Książu nowatorskie działania w parku leśnym - podjęto pierwszą na Śląsku udaną introdukcję różaneczników pod istniejący drzewostan bukowy na nieznaną wcześniej skalę – zauważa dr inż. Robert Sobolewski.
- Koncepcja powstała jako efekt ścisłej współpracy naukowców z kluczowymi interesariuszami i ekspertami zewnętrznymi, którzy zostali włączeni na poziomie współdecydowania o koncepcji. Zespół projektowy dążył do znalezienia wspólnych celi dla ochrony przyrody i zabytków, co miało pomóc w osiągnięciu kompromisu pomiędzy potrzebą zachowania dziedzictwa kulturowego, rozwojem turystyki, a wymogami ochrony na terenie rezerwatu. Takie podejście do budowania koncepcji wzmacnia współpracę podmiotów zarządzających terenem – zauważają dr hab. Agnieszka Latocha-Wites oraz dr Karolina Królikowska, autorki koncepcji zrównoważonej turystyki.
Finalnie na poziomie koncepcji ogólnej udało się wypracować spójną wizję rozwoju doliny Pełcznicy. Ustalono, że dziedzictwo kulturowe będzie tematem przewodnim projektowanych tras turystycznych, które powstaną w oparciu o istniejący system szlaków turystycznych, rozszerzonych na krótkich odcinkach o historyczne promenady parkowe. Na terenie rezerwatu przyrody wzdłuż tras spacerowych planuje się ochronę i ekspozycję czytelnych reliktów (np. po Starej Szwajcarce) oraz konserwacje obiektów budowlanych (np. groty). Natomiast poza rezerwatem przyrody możliwa będzie rewaloryzacja parku leśnego z kolekcją różaneczników. Na poziomie koncepcji szczegółowych wystąpiły pewne rozbieżności opinii, dlatego w ramach projektu zorganizowano warsztaty i spotkania eksperckie, podczas których zostały wybrane optymalne warianty, zaakceptowane przez wszystkich interesariuszy. A co ważniejsze Nadleśnictwo Wałbrzych podjęło już pierwsze korki mające na celu pozyskanie środków na ich wdrożenie, m.in. na odtworzenie placów widokowych Luizy i Karoliny oraz kanalizację ruchu turystycznego w tym rejonie.
- Projekt jest pod wieloma względami pionierski. Staraliśmy się wypracować nowe podejście do dziedzictwa kulturowego. Odeszliśmy od konwencjonalnego myślenia konserwatorskiego zorientowanego na ochronę obiektów na rzecz ochrony całych krajobrazów i zarządzania zmianami. Osobiście jednak uważam, że największym sukcesem projektu jest stworzenie podstaw dla trwałej współpracy, która otwiera nowe możliwości wspólnych działań na rzeczy ochrony krajobrazu kulturowego wokół Zamku Książ – wyjaśniają dr inż. Justyna Jaworek-Jakubska.
Ze strony polskiej koordynatorką projektu była dr inż. Justyna Jaworek-Jakubska, a z niemieckiej koordynatorami projektu byli dr Marcus Köhler oraz inż. Marlen Hösselbarth.
